Στη Σαμοθράκη υπάρχουν μερικά από τα σημαντικότερα δείγματα υστεροβυζαντινής φρουριακής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα. To ύψωμα στο οποίο βρίσκεται το κάστρο των
Γατελούζων κατοικήθηκε από τη νεολιθική ακόμα εποχή όπως μαρτυρούν μεγαλιθικά ευρήματα και δεν έπαψε ποτέ να κατοικείται από τότε. Από τα οχυρωματικά έργα των Γενοβέζων Gateluzzi (ή και Gattilusi) σώζονται σήμερα τμήμα του κάστρου στη Χώρα και τρεις από τους πύργους του αμυντικού συγκροτήματος που έκτισαν στην περιοχή της σημερινής Παλαιόπολης.
Οι πύργοι των Γατελούζων, είναι κατασκευασμένοι εν μέρει με αρχαία οικοδομικά υλικά από το γειτονικό αρχαιολογικό χώρο και έχουν τετράπλευρο σχήμα 10x11,7 μέτρα. Ο ένας από τους τρεις, ύψους 20μ., σώζεται σχεδόν ακέραιος με ενσωματωμένο γωνιόλιθο που φέρει ανάγλυφη επιγραφή με το οικόσημο των Gateluzzi. Μετά την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους, το 1261, από τον Μιχαήλ Ηʼ Παλαιολόγο ανανεώθηκε η οχύρωση της νήσου. Το 1315 ο Γενουάτης Martin Zaccaria έγινε δεσπότης του νησιού και πολλών άλλων του ανατολικού Αιγαίου. Το 1431 ο γενουάτης ηγεμόνας της Αίνου Παλαμήδης Γατελούζος περιέλαβε στην κυριαρχία του τη Σαμοθράκη και έκτισε το κάστρο της Χώρας πάνω σε προηγούμενη οχύρωση. Η οικογένεια των Γενουατών Γατελούζων κυριαρχούσε στις θάλασσες της Ανατολικής Μεσογείου πάνω από δύο αιώνες μετά το 1204. Η Σαμοθράκη πέρασε από τους Γατελούζους στα χέρια των Τούρκων το 1456, το 1460 στον Δημήτριο Παλαιολόγο, το 1466 στους Βενετούς και το 1479 πάλι στους Τούρκους.
Οι Γατελούζοι συμπλήρωσαν και επέκτειναν αυτή την οχύρωση, όπως μαρτυρούν δύο εντοιχισμένες επιγραφές. Στην πρώτη επιγραφή μνημονεύεται ο Γενουάτης ηγεμόνας Παλαμίδης, ο οποίος έχτισε το κάστρο το 1431 και αποτελεί τμήμα των οχυρωματικών έργων που προφύλασσαν τους κατοίκους του νησιού από τους επιδρομείς. ενώ στη δεύτερη, πλάι στο μονοκέφαλο αετό, το οικόσημο των Γατελούζων κάτω από αυτό των Παλαιολόγων, το δικέφαλο αετό και το μονόγραμμα των Παλαιόλογων, αναφέρεται ότι ο «Παλαμήδης Γατελιούζος, κύριος της Αίνου και της Σαμοθράκης, μέγας αριστεύς, φιλόπολις,…..ανήγειρεν εκ βάθρων και αυτόν τον πύργο».
Ανάλογη μαρμάρινη κτητορική επιγραφή του Παλαμήδη Γατελούζου βρίσκεται εντοιχισμένη στον εξωτερικό περίβολο του κάστρου στη Χώρα με χρονολογία 1433.
Η πρώτη, μεσαιωνική οχύρωση στη Χώρα, χρονολογείται πιθανότατα στα τέλη του 10ου αιώνα μ.Χ. Σημαντικός είναι ένας ισχυρός κυκλικός πύργος στη ΝΑ γωνία του περιβόλου, ο οποίος είναι κτισμένος με προσεγμένη αργολιθοδομή και ζώνες πλινθοδομής. Στη ΒΔ γωνία του περιβόλου ένας ορθογώνιος επιμήκης πύργος, καμαροσκέπαστος στον πρώτο όροφο, χρησίμευε πιθανότατα για δεξαμενή, εξασφαλίζοντας νερό στους αμυνόμενους σε περίοδο πολιορκίας.
Το κάστρο αποτελείται από δύο οχυρωματικούς περιβόλους, ενώ στον εξωτερικό περίβολο υψώνεται ο τετράπλευρος πύργος του Παλαμήδη Γατελούζου, εγγονού του ιδρυτή της δυναστείας Φραγκίσκου Αʼ, με τα οικόσημά του, κτισμένος στα 1433 από τον μάστορα Κωνσταντίνο.
Στον ψηλό και απότομο βράχο της Χώρας, εκεί όπου δεσπόζει το κάστρο, ανέβαιναν άλλοτε ο αυτοκράτορας Ιωάννης Παλαιολόγος, η αδερφή του Μαρία με τον σύζυγο της, πρίγκιπα της Μυτιλήνης, Φραγκίσκο Γκατελούζο.
Το κάστρο επισκέφτηκε το καλοκαίρι του 1906 ο Ίων Δραγούμης, ο οποίος έμενε κατάπληκτος από την πανδαισία του τοπίου και την ομορφιά του μνημείου και αυτό τον ενέπνευσε να γράψει ποίηση.
Πηγές:
el.wikipedia.org
kastragr.blogspot.com
wikimapia.org
