Νότια της επαρχιακής οδού Ξάνθης-Κομοτηνής μέσω Ιάσμου και μετά τη διασταύρωση με το χωριό Αμαξάδες, κοντά στο μυχό της λίμνης Βιστωνίδας, σώζονται τα επιβλητικά ερείπια μιας οχυρωμένης πόλης.
Τα ερείπια αυτά από πολύ νωρίς ταυτίστηκαν με τη γνωστή στα παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά χρόνια πόλη που έφερε διαδοχικά τα ονόματα Αναστασιούπολις και Περιθεώριον.
Το Περιθεώριον υπήρξε το βασικό κέντρο μιας περιοχής, που συμπεριλάμβανε μάλλον σημαντικό αριθμό μικρών πολισμάτων, κωμοπόλεων και χωρίων, που δεν ήταν οχυρωμένα, αλλά προστατεύονταν από φρούρια κατασκευασμένα ειδικά για το σκοπό αυτό. Σχεδόν 1χλμ ανατολικά της Πελεκητής και σε ίση απόσταση Bορειοανατολικά των Αμαξάδων, 3χλμ Βορειοδυτικά του Περιθεωρίου, πάνω σε μία έκταση 15.000μ² υπάρχουν πλούσια ευρήματα χρηστικής κεραμεικής της ρωμαϊκής και βυζαντινής περιόδου. Από την ίδρυσή της η πόλη αποτελεί σημαντικό λιμάνι του Αιγαίου.
Το όνομα Αναστασιούπολις, που απαντάται για πρώτη φορά στον Προκόπιο, φαίνεται να δόθηκε την εποχή του Αναστασίου Α΄ (491-518) για να αντικαταστήσει τον σταθμό της Εγνατίας οδού, που σημειώνεται στα ρωμαϊκά οδοιπορικά ως Stabulo Diomedis. Η περιτειχισμένη παραθαλάσσια πόλη απέκτησε υπό τον Ιουστινιανό Α΄ ένα οχυρωμένο, ασφαλές λιμάνι, το οποίο θα προστάτευε τη ναυτιλία από τις βαρβαρικές επιθέσεις. Ο ίδιος αυτοκράτορας κατασκεύασε ή αποπεράτωσε τον υδραγωγό που μετέφερε το νερό από τα βουνά στην πόλη. Η θρακική πόλη Αναστασιούπολις κυριεύτηκε ήδη στα 562 από βαρβαρικές επιθέσεις (Ούννοι).
Από τον 7ο έως τον 12ο αι. η Αναστασιούπολις χαρακτηρίζεται ως επισκοπή υπαγόμενη στη μητρόπολη Τραϊανουπόλεως (εκκλησιαστική επαρχία Ροδόπης). Η αναφορά σε πηγές του 7ου και 9ου αιώνα μιας ομώνυμης βοηθητικής επισκοπής της Αδριανουπόλεως οφείλεται μάλλον σε διπλοεγγραφή. Το Περιθεώριον εκπροσωπήθηκε μάλλον στη σύνοδο του 787. Η θέση της Αναστασιουπόλεως δεν μπορεί να προσδιοριστεί επακριβώς. Αντίθετο προς την ταύτιση της με το Περιθεώριον εμφανίζεται το γεγονός ότι από τον 10ο έως τον 12ο αιώνα αναφέρεται ως επισκοπή υπαγόμενη στην Τραϊανούπολη (ενίοτε με την προσθήκη "ήτοι Δάτου", άλλοτε υπαγόμενο στη μητρόπολη Φιλίππων και την εκκλησιαστική επαρχία της Μακεδονίας, κι άλλοτε με το λανθασμένο τύπο "Θεώριον"). Η παλαιότερη μαρτυρία για το Περιθεώριο αφορά τη συμμετοχή επισκόπου (Ιάκωβος) στη σύνοδο του 879. Το 1083 το προάστιον του Μηνά (μαζί με τα κτήματα) και η "αυλή" (μαζί με τα ακίνητα) του Απασίου, η οποία βρισκόταν εντός του κάστρου του Περιθεωρίου, ανήκαν στη Μονή της Θεοτόκου Πετριτζονίτισσας. Ο επίσκοπος της πόλης υπήρξε μητροπολίτης Τραϊανουπόλεως στα 1260-1261. Παρότι στα 1274 αναφέρεται ο μητροπολίτης Αναστασιουπόλεως, φαίνεται ότι η επισκοπή προήχθη σε μητρόπολη υπό τον Ανδρόνικο Β΄ (1282-1328). Το 1285 ο Ιωάννης πήρε μέρος στη σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως ως μητροπολίτης Αναστασιουπόλεως και πρόεδρος Τραϊανουπόλεως. Το 1353 ο μητροπολίτης Τραϊανουπόλεως απέκτησε τη μητρόπολη Περιθεωρίου με όλα τα δικαιώματα και τα εισοδήματά της. Στα 1368 ο μητροπολίτης Περιθεωρίου απέκτησε τη μητρόπολη Τενέδου. Ο μητροπολίτης Δωρόθεος φυλακίστηκε από τον αυτοκράτορα στον " πύργο των Πόρων'', αλλά, βοηθήθηκε από τους Τούρκους προσφέροντας ανταλλάγματα, για να ανέλθει πάλι στην κορυφή της εκκλησιαστικής διοίκησης του Περιθεωρίου. Στα τέλη του 1381 ο Δωρόθεος αφορίστηκε από τον Πατριάρχη. Μάλλον στα τέλη του 14ου αιώνα ο μητροπολίτης Θεοφάνης συνέγραψε ένα Βίο του Μάξιμου Καυσοκαλύβη.
Σύμφωνα με τις σημειώσεις του πατριάρχη Νικολάου Α' Μυστικού η πόλη Περιθεώριον ήταν γνωστή νωρίτερα ως ξεχωριστή πόλη από την Αναστασιούπολη, με ξεχωριστή επισκοπή.
Τον 11ο αιώνα το Περιθεώριον ήταν αγροτική πόλη. Το 1203 ο Καλογιάν της Βουλγαρίας διεξήγαγε επιδρομή στην περιοχή, καταστρέφοντας την πόλη αυτή όπως και τη γειτονική Μαξιμιανούπολη και μετεγκατέστησε τους κατοίκους της στις όχθες του ποταμού Δούναβη. Στην συνέχεια η πόλη παρακμάζει. Το 1341 ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ' Παλαιολόγος επισκεύασε την οχύρωση και η πόλη μετά το θάνατό του το 1341 αναβαθμίστηκε σε μητρόπολη. Το 1342-3 ο Καντακουζηνός δεν κατάφερε να καταλάβει την πόλη η οποία αργότερα έπεσε στα χέρια του, βουλγαρικής καταγωγής, στασιαστή βυζαντινού στρατιωτικού Μομιτζίλου. Αργότερα η πόλη έπεσε στα χέρια του Ματθαίου, γιού του Καντακουζηνού. Το Περιθεώριον είναι από τις τελευταίες πόλεις της Θράκης που κατελήφθησαν από τους Οθωμανούς. Το 1422 την πόλη την κατείχε ο Οθωμανός Σουλτάνος Μουράτ Β' ο οποίος την χάρισε στον Γενοβέζο σύμμαχό του Ιωάννη Αδούρνο (Giovanni Adorno).
Καμία ανασκαφική συστηματική έρευνα δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα στη θέση αυτή, τα ερείπια όμως που σώζονται είναι εντυπωσιακά. Από την πόλη, που βρισκόταν δίπλα στην Εγνατία οδό, σώζονται μεταξύ άλλων τα εκτενή λείψανα των τειχών της πόλης (κάτοψη ακανόνιστου τραπεζίου με την μεγαλύτερη παράλληλη πλευρά προς νότον), που είναι ενισχυμένα με κυκλικούς και τετράγωνους πύργους (από τέσσερις στη βόρεια και νότια πλευρά, δύο στη δυτική και έναν στην ανατολική πλευρά). Τα μεταπύργια διαστήματα είναι πεσμένα και θρυμματισμένα λόγω θεμελίωσής τους σε προσχωσιγενές έδαφος. Μονογράμματα των Παλαιολόγων (της περιόδου του 1341), αποτρεπτικά των εχθρών και το IC-XC-ΝΙ-ΚΑ διακρίνονται στις επιφάνειες ορισμένων πύργων και εκατέρωθεν της μεγάλης τοξωτής νότιας πύλης που οδηγούσε στο λιμάνι. Τον 17ο αιώνα αναφέρεται η ύπαρξη τείχους μήκους 1500 ποδιών, το οποίο εκτείνετε από την πόλη προς το βουνό.
Πηγές:
- el.wikipedia.org
- Πατρίδα μου
- Καστρολόγος
- www.xanthi.ilsp.gr
- www.odysseus.culture.gr
