Ιδρύθηκε το 1975 και στεγάζεται στο αρχοντικό Κουγιουμτζόγλου, στην παλιά πόλη της Ξάνθης. Το κτίριο, έκθεμα και το ίδιο, αποτελεί ιστορική μαρτυρία για την κοινωνική και
οικονομική ζωή μιας πόλης που άκμασε στις αρχές του 20ου αιώνα. Οι μόνιμες συλλογές συντηρήθηκαν με την, κατά 80%, συνδρομή των ευεργετών. Σήμερα, φιλοξενούνται εδώ εκθέσεις που παρουσιάζουν στοιχεία από τον δημόσιο και ιδιωτικό βίο, την κοινωνική, οικονομική, θρησκευτική ζωή της πόλης και της υπαίθρου των αρχών του 20ου αιώνα. Παράλληλα, λειτουργούν εργαστήρια και εκπαιδευτικά προγράμματα που δίνουν το στίγμα της νέας δημιουργίας στην πόλη. Το Λαογραφικό & Ιστορικό Μουσείο Ξάνθης είναι το ίδρυμα που απέκτησε, συντήρησε και ερευνά τα στοιχεία της νεότερης ιστορίας της πόλης. Επικοινωνεί εκθέτοντας τις υλικές μαρτυρίες των ανθρώπων και του περιβάλλοντός του, που συνέβαλλαν στην διαμόρφωση της φυσιογνωμίας της περιοχής και έχει ως σκοπό τη συνεχή μελέτη αυτών, την εκπαίδευση και την ψυχαγωγία των επισκεπτών. Γι’ αυτό, η οργάνωση της επίσκεψης στο Ισόγειο, παρουσιάζει στον επισκέπτη πρώτα μια αναφορά στη νεότερη ιστορία της πόλης. Στη
συνέχεια, η έκθεση «Ξάνθη 1860 -1940 περίοδος ακμής» αναφέρεται στην αστική τάξη και τους καπνέμπορους. Σε αυτό το επίπεδο βρίσκονται το Πωλητήριο, και ο Πολυχώρος όπου πραγματοποιούνται προβολές, διαλέξεις, συναυλίες καθώς και η αίθουσα εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων. Στον Όροφο στη μία πτέρυγα συνεχίζεται η έκθεση «Ξάνθη 1860-1940 περίοδο ακμής». Εδώ βρίσκεται και ο χώρος για τις Περιοδικές εκθέσεις, με μία διαφορετική έκθεση νέων καλλιτεχνών κάθε μήνα. Στην ίδια πτέρυγα, βρίσκεται και το γραφείο της Κατίνας Βέικου Σεραμέτη, το ερευνητικό κέντρο του μουσείου. Στην άλλη πτέρυγα λειτουργούν Εργαστήρια για εκπαιδευτικά προγράμματα, για τη συντήρηση καθώς και το κέντρο πληροφορικής. Η μία πλευρά του Υπογείου αφιερώνεται στην έκθεση «Καθμερ’νές
και σκόλες» που στοιχειοθετεί την αγροτική και κτηνοτροφική ζωή της Θράκης. Στο δεύτερο τμήμα του υπογείου παρουσιάζεται η θεματική «Επιχειρηματικότητα στην Ξάνθη στις αρχές 20ου αιώνα - Επαγγελματίες - Εργατική τάξη», βασισμένη σ’ έναν επαγγελματικό οδηγό του 1910-11. Στην Αυλή τέλος, βρίσκονται δύο ατομικά Χαμάμ, ανδρικό και γυναικείο, καθώς και το Εκκλησάκι των Αγίων Ακίνδυνων. Υπογραμμίζουμε ότι το ίδιο το κτίριο είναι ένα κόσμημα τόσο για τον εξωτερικό του διάκοσμο με συμμετρικά σχέδια, όσο και για το εσωτερικό του με ξυλόγλυπτα ταβάνια, τοιχογραφίες και εξαιρετικές οροφογραφίες. Το Λαογραφικό & Ιστορικό Μουσείο Ξάνθης λειτουργεί ως ένα έκθεμα, ως υπόδειγμα που ο επισκέπτης χρησιμοποιεί για να ανακαλύψει την Ξάνθη. Βρίσκεται στη βορεινή πλευρά του
λόφου, πάνω στον οποίο είναι κτισμένη η παλιά πόλη της Ξάνθης, λίγα μέτρα πιο κάτω από την πλατεία Μητροπόλεως του Τιμίου Προδρόμου. Το κτήριο αυτό καθεαυτό, χαρακτηρίζεται από την ορθογώνια κατασκευή του και είναι χωρισμένο σε δύο πανομοιότυπες κατοικίες. Κάθε μία έχει τη δική της ανεξάρτητη είσοδο, δύο ορόφους και ένα ημιυπόγειο και δίριχτη κατά μήκος του κτηρίου στέγη με κεραμίδια. Είναι φανερό ότι τα σχέδια που έφεραν οι αδελφοί Κουγιουμτζόλγου από τη Ρωσία, έγιναν βάση περιγραφής του οικοπέδου. Γι’ αυτό υπάρχει ένας μικρός ακάλυπτος χώρος στην αυλή στο πίσω μέρος της κατοικίας, όπου έχουν τοποθετηθεί και τα δύο χαμάμ. Σπάνια επίσης είναι η περίπτωση μιας διπλής κατοικίας, δίδυμων σπιτιών με ομοιότητες στις εξωτερικές τους όψεις και την εσωτερική διευθέτηση των δωματίων. Ένα άλλο σημείο που εντυπωσιάζει είναι η επιβλητική κλίμακα και ο διάκοσμος της πρόσοψης. Οι εξωτερικοί τοίχοι είναι φτιαγμένοι από πέτρα και συνδετικό αρμό, όπως αποκαλύφθηκε κατά τη διάρκεια των εργασιών αποκατάστασης του κτίσματος. Στην κύρια πρόσοψη, επί της οδού Αντίκα, υπάρχουν είκοσι έξι (26) ορθογώνια παράθυρα που το καθένα έχει κορνίζα από οπτόπλινθο χωρίς επίχρισμα και λαξευμένες πέτρες (ψαμμίτης). Και οι δύο πόρτες εισόδου είναι τοξοειδείς και φέρουν επίσης κορνίζα από λαξευμένες πέτρες και στενότερα των υπολοίπων, παράθυρα δεξιά και αριστερά τους. Από τις πόρτες εισόδου περνά και ο άξονας συμμετρίας της κάθε κατοικίας, που υπάρχει επιπλέον του άξονα συμμετρίας όλου του κτίσματος. Η διακόσμηση της πρόσοψης
περιλαμβάνει τις κορνίζες-πλαίσια των ανοιγμάτων (πόρτες-παράθυρα), ψευδοπεσσούς από τούβλο με επίκρανα, αετώματα, κορνίζες με τούβλα πλεγμένα αλυσιδωτά ανά δύο, μπαλκόνια με περίτεχνα κάγκελα, χρωματικές αντιθέσεις των υλικών, κ.τ.λ. που αντανακλούν την ευρωπαϊκή ρίζα των σχεδίων. Το σύνολο των υδρορροών και της απορροής υδάτων είναι φτιαγμένο από χυτοσίδηρο. Το κτήριο περιτριγυριζόταν από αυλή. Στο νοτιοδυτικό άκρο του όμως προστέθηκε αργότερα ένα μικρό κτίσμα. Έτσι σήμερα, επί της οδού Αντίκα υπάρχει ένας στενός αύλειος χώρος, ενώ στο πίσω μέρος της διπλοκατοικίας μεγαλύτερη αυλή που περιλαμβάνει και τα δύο χαμάμ, σε παραδοσιακή ανατολίτικη μορφή (τετράπλευρα κτίσματα με τρουλίσκο στην κάθε οροφή). Από τα τυπολογικά του χαρακτηριστικά διαπιστώνουμε εύκολα πως πρόκειται για ένα τυπικό ελληνικό νεοκλασικό σπίτι του 19ου αιώνα. Επιπρόσθετα, το εσωτερικό του κτίσματος, διαιρείται σε δεκατρείς (13) αίθουσες, συμμετρικά κατανεμημένες σε σχέση με τον άξονα που χωρίζει τις δύο κατοικίες, όπως αυτό φαίνεται και στην κάτοψη του ισογείου. Στο ισόγειο, και οι δύο οικείες, αποτελούνται από ένα μεγάλο ορθογώνιο χωλ εισόδου, στο βάθος του οποίου βρίσκεται η σκάλα που οδηγεί στον όροφο, πίσω από ένα διαχωριστικό με γυαλί και ξύλο. Εκατέρωθεν του κάθε χωλ, ανοίγονται τέσσερεις χώροι. Η ίδια κατανομή χώρων ακολουθείται και στον
όροφο. Σε αυτά τα δύο επίπεδα μπορεί κανείς να παρατηρήσει και την εσωτερική διακόσμηση με τοιχογραφίες και οροφογραφίες. Στο υπόγειο, κατεξοχήν χώρο αποθήκευσης, κατά μήκος ενός είδους διαδρόμου βρίσκονται σε ακολουθία οι χώροι μεγαλύτεροι σε σχέση με τα άλλα επίπεδα και με τοξοειδείς ανοίγματα εισόδου για τον κάθε ένα. Όλα τα παράθυρα και οι πόρτες έχουν ξύλινα κουφώματα και αρχικά μονούς υαλοπίνακες. Ξύλινα είναι και όλα τα πατώματα του ισογείου και του ορόφου.
Η μόνιμη έκθεση καλύπτει και τα τρία επίπεδα των κατοικιών όπου συνοπτικά συγκεντρώνονται:
Αντικείμενα καθημερινής χρήσης, προερχόμενα από διαφορετικές κοινωνικές, θρησκευτικές και οικονομικές κοινωνικές ομάδες, τα περισσότερα καταγεγραμμένα και καλά διατηρημένα, ώστε να παρέχουν πληροφορίες στον επισκέπτη, τον ερευνητή, τον ιστορικό, κ.ά.
Βιβλία και έγγραφα της οικογένειας Κουγιουμτζόγλου και άλλων οικογενειών και ατόμων της πόλης.
Φωτογραφίες και κάρτες στις οποίες αποτυπώνεται η ταυτότητα της πόλης και της εποχής.
Μια πλούσια συλλογή ενδυμασιών και κεντημάτων, πλεκτών και υφαντών υφασμάτων, και παραδοσιακές φορεσιές του χορευτικού εργαστηρίου της ΦΕΞ.
Κοσμήματα και πολύτιμα αντικείμενα που περιγράφουν τους ανθρώπους και τον τρόπο ζωής τους στο τέλος του 19ου αιώνα.
Πίνακες ζωγραφικής και άλλα αντικείμενα τέχνης νεότερα και σύγχρονα, δωρεές καλλιτεχνών που θέλησαν να στηρίξουν το έργο της ΦΕΞ.
Πιο συγκεκριμένα, στο ημιυπόγειο όπου βρισκόταν το κελάρι των κατοικιών, έχουν συγκεντρωθεί στη μία πλευρά αντικείμενα της αγροτικής ζωής που σχετίζονται με τις ασχολίες στους αγρούς και στο σπίτι. Στο άλλο μισό, η έκθεση αφορά στους επαγγελματίες της Ξάνθης στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αι., με σχεδόν ολοκληρωμένα καταστήματα και εργαστήρια κάποιων επαγγελμάτων.
Στο ισόγειο, εκτός από τους χώρους διοίκησης, προβολής και λειτουργίας εργαστηρίων, παρουσιάζεται δραματοποιημένα η ζωή της αστικής τάξης της Ξάνθης τον 19ο αι., τάξη στην οποία ανήκε και η οικογένεια Κουγιουμτζόγλου. Οι χώροι είναι άλλωστε αυτοί στους οποίους κινούνταν και ζούσαν τα μέλη της οικογένειας: κουζίνα, τραπεζαρία, χωλ, σαλόνι, γραφείο, αίθουσα πιάνου.
Τέλος ο όροφος είναι το μόνο επίπεδο που δεν υπάρχει άμεση επικοινωνία των δύο κατοικιών. Στο ένα κτήριο, ο όροφος είναι αφιερωμένος στη λειτουργία του Πολιτιστικού Ραδιοφώνου της ΦΕΞ και κάποιων εργαστηρίων. Στη δεύτερη κατοικία, έχει αναπαρασταθεί μία κρεβατοκάμαρα, ένα παιδικό δωμάτιο όπου συγκεντρώθηκε και πλούσιο σχολικό υλικό, η αίθουσα των γραμματοσήμων και το γραφείο Κατίνας Βέικου-Σεραμέτη.
Βγαίνοντας από το κυρίως κτήριο στην πίσω αυλή, μπορούμε να δούμε τα δύο χαμάμ, ανδρικό και γυναικείο, που διατηρούν την αρχική τους μορφή μέχρι σήμερα.
Πηγή: ΦΕΞ
